Ý NGHĨA CỦA HẠNH PHÚC
Phỏng theo bài nói chuyện của Goenkaji tại Diễn Đàn Kinh Tế Thế Giới (World Economic Forum), Davos, Switzerland (Thụy Sỹ), tháng Giêng, năm 2000.
Những người đang tham dự diễn đàn này đều nằm trong nhóm người đặc biệt trên hành tinh của chúng ta. Nói chung họ nằm trong số những người giàu có nhất, có quyền lực nhất, thành đạt nhất trên thế giới. Ngay cả việc được mời tham dự Diễn Đàn Kinh Tế Thế Giới này cũng được xem như sự công nhận về những địa vị xuất chúng mà mỗi người tham dự đã đạt đến trong số những người ngang hàng với họ. Khi một người có tất cả sự giàu sang, quyền lực và địa vị mà bất kỳ ai cũng từng mong ước, họ có nhất thiết hạnh phúc không? Liệu tất cả những sự thành đạt và tự mãn mà họ đeo mang ấy có phải là “có tất cả” rồi không? Hay còn có một mức độ hạnh phúc to lớn hơn nữa con người có thể thành tựu?
Hạnh phúc là một trạng thái phù du. Nó trôi qua rất nhanh; khoảnh khắc này có mặt khoảnh khắc kế đã ra đi. Ngày nào mà mọi sự diễn tiến tốt đẹp với công việc của bạn, với tài khoản và gia đình của bạn, ngày ấy có hạnh phúc. Nhưng cái gì sẽ xảy ra khi điều bạn không mong muốn ập đến? Khi một điều gì đó hoàn toàn nằm ngoài quyền kiểm soát của bạn xảy ra làm xáo trộn hạnh phúc và hòa hợp của bạn?
Mỗi người trên thế gian, bất kể quyền lực và địa vị của họ, đều sẽ trải qua những giai đoạn trong đó những hoàn cảnh phát sinh được xem là nằm ngoài sự kiểm soát của họ và không theo ý thích của họ. Nó có thể là việc bạn khám phá ra rằng mình đang mắc một chứng bệnh hiểm nghèo; có thể là cái chết hay cơn bạo bệnh của một người gần gũi và thân thiết của bạn, cũng có thể là chuyện ly dị hay bạn phát hiện ra vợ (chồng) của mình ngoại tình. Đối với người đam mê sự thành công trong cuộc đời, có thể chỉ đơn giản là một sự thất bại nào đó, chẳng hạn như một quyết định làm ăn sai lầm, công ty của bạn bị mua lại và kết quả là bạn mất việc, bị thất cử, người nào khác được đề bạt vào địa vị bạn mong muốn, hay con cái của bạn bỏ nhà ra đi, hoặc nó bác bỏ hết mọi giá trị mà bạn trân quý. Bất kể bạn có giàu sang, thanh thế và quyền uy bao nhiêu chăng nữa cũng mặc, những sự kiện không mong muốn và thất bại như vậy thường tạo ra tình trạng đau khổ khôn xiết.
Kế đến là vấn đề: làm thế nào để đương đầu với những giai đoạn bất hạnh ấy, nếu không nó sẽ làm hỏng đi một cuộc sống lý tưởng? Những giai đoạn như thế chắc chắn sẽ đến ngay cả đối với một cuốc sống được xem là may mắn nhất. Bạn có xử sự được bằng một thái độ quân bình và buông xả hay bạn sẽ phản ứng lại bằng sân hận đối với tình trạng khổ đau mà bạn đang nếm trải? Bạn có mong muốn được trở lại cái hạnh phúc trước đó của bạn không? Thêm nữa, khi bạn bị đắm trước vào hạnh phúc và vào những gì luôn luôn diễn ra theo cách bạn muốn, thì cái khổ khi mọi sự không xảy ra theo ý bạn thậm chí còn trở nên to lớn hơn nữa. Thực sự là nó trở nên không thể chịu đựng nổi. Nó thường làm cho chúng ta phải dùng đến rượu để đối phó với những tình huống bất toại nguyện và chán chường ấy, và có khi còn dùng đến thuốc ngủ để có được sự nghỉ ngơi mà chúng ta cần hầu tiếp tục chịu đựng. Trong khi đó chúng ta vẫn nói với thế giới bên ngoài và chính bản thân mình rằng chúng ta cực kỳ hạnh phúc vì sự giàu sang, quyền lực và địa vị của chúng ta.
Tôi xuất thân từ một gia đình thương buôn và từng là một chủ doanh nghiệp cũng như thương gia từ lúc còn thiếu thời. Tôi đã xây dựng những nhà máy đường, nhà máy dệt, những xí nghiệp dệt chăn mền và thành lập các hãng xuất nhập khẩu có văn phòng ở khắp mọi nơi trên thế giới. Trong quá trình ấy, tôi làm ra rất nhiều tiền. Tuy nhiên, tôi cũng nhớ rõ mồn một cách tôi đã phản ứng như thế nào đối với những sự kiện trong công việc làm ăn của tôi cũng như đời tư của tôi trong suốt những năm ấy. Hằng đêm, nếu tôi không thành công trong một công việc mua bán nào đó ngày hôm ấy, tôi sẽ nằm trằn trọc hàng giờ để hình dung ra những gì đã đưa đến sai lầm và những gì tôi cần phải làm lần tới. Ngay cả nếu tôi có đạt được thành công lớn ngày hôm đó tôi cũng sẽ nằm thao thức để tận hưởng sự mỹ mãn do tài năng của mình đem lại. Trong khi tôi nếm mùi thành công, kinh nghiệm ấy cũng chẳng phải là hạnh phúc hay sự bình an của tâm. Tôi thấy rằng sự bình an liên quan rất mật thiết với hạnh phúc và tôi thường chẳng có cả hai, bất kể đến tiền bạc và địa vị của tôi như một nhà lãnh đạo trong cộng đồng.
Tôi nhớ có một bài thơ rất được ưu chuộng liên quan tới vấn đề đang bàn này.
Dễ thay sống vui tươi;
Khi dòng đời êm trôi,
Như bài ca ngọt ngào.
Nhưng con người xứng đáng,
Là người có thể cười,
Khi mọi việc tiêu vong.
Mỗi người trong chúng ta sẽ đối phó như thế nào với những giai đoạn mà mọi việc đi đến “tiêu vong” hay thất bại hoàn toàn ấy mới là yếu tố chính của “ý nghĩa của hạnh phúc”, bất kể đến tiền bạc, quyền lực và thanh thế của chúng ta.
Mọi người ai cũng muốn sống một cuộc sống hạnh phúc và đó là một nhu cầu cơ bản của con người. Muốn như vậy, ta phải có được hạnh phúc chân thực. Cái gọi là hạnh phúc mà chúng ta thọ hưởng nhờ có tiền bạc, quyền lực, và đắm chìm trong các dục lạc không phải là hạnh phúc chân thực. Hạnh phúc ấy rất mong manh, không bền và thoáng qua. Để có được hạnh phúc chân thực, hạnh phúc vững bền, trường cửu, chúng ta phải thực hiện một cuộc hành trình vào sâu trong tự thân và loại trừ hết mọi đau khổ, bất hạnh tồn chứa trong những mức sâu kín của tâm. Bao lâu còn có khổ đau ở tận sâu trong tâm mọi cố gắng để cảm nhận hạnh phúc ở mức bề mặt của tâm đều tỏ ra vô ích.
Kho chứa những đau khổ ở tận sâu trong tâm này cứ tiếp tục sinh sôi nảy nở bao lâu chúng ta còn tiếp tục phát ra những tiêu cực như nóng giận, sân hận, ác ý, và thù nghịch. Quy luật của tự nhiên là vậy, ngay khi chúng ta phát ra tiêu cực, khổ đau liền phát sanh. Chúng ta không thể nào cảm nhận được hạnh phúc và bình an khi chúng ta phát ra tiêu cực trong tâm. Bình an và tiêu cực không thể cùng tồn tại cũng như bóng tối và ánh sáng không thể ở chung với nhau vậy. Có một cách luyện tập rất khoa học và hệ thống do một nhà siêu – khoa học vĩ đại của đất nước Ấn Độ cổ xưa phát triển qua đó người ta có thể khám phá ra sự thực liên quan đến các hiện tượng tâm – thân hay danh – sắc ở mức kinh nghiệm. Kỹ thuật này được gọi là Vipassanā (Minh Sát), nghĩa là quan sát thực tại một cách khách quan, đúng như nó là.
Kỹ thuật này giúp cho người ta phát triển khả năng cảm nhận và hiểu biết tác động qua lại của tâm và vật chất trong cấu trúc vật lý (thân) của chính họ. Kỹ thuật Minh sát liên quan đến quy luật cơ bản của tự nhiên, đó là khi bất cứ một phiền não nào nảy sinh trong tâm, lập tức hai điều bắt đầu xảy ra ở mức vật lý. Một là hơi thở mất đi nhịp điệu bình thường của nó. Tôi bắt đầu thở nặng nề khi một tiêu cực nảy sanh trong tâm. Đây là một thực tại rất thô và rõ rệt mà ai cũng có thể cảm nhận. Đồng thời, ở một mức vi tế hơn, một phản ứng sinh hóa bắt đầu trong thân: Tôi cảm giác một cảm thọ vật lý trên thân. Mỗi phiền não làm phát sinh một cảm thọ thế này hay thế khác trên một phần nào đó của thân.
Đây là một giải pháp thực tiễn. Một người bình thường không thể nào quan sát được những phiền não trừu tượng của tâm: sợ hãi, nóng giận, dục vọng trừu tượng. Song với việc luyện tập và thực hành thích hợp, họ sẽ rất dễ quan sát hơi thở và các cảm thọ, cả hai đều liên quan trực tiếp đến những phiền não trong tâm.
Hơi thở và cảm thọ sẽ giúp tôi theo hai cách. Thứ nhất, ngay khi một phiền não khởi động trong tâm, hơi thở sẽ mất đi một nhịp điệu bình thường của nó. Nó bắt đầu la lên: “Xem này, có cái gì trục trặc rồi đó!”. Tương tự, các cảm thọ bảo tôi: “Có cái gì đã trục trặc rồi.” Tôi phải chấp nhận điều này. Lúc đó, sau khi đã được cảnh báo, tôi bắt đầu quan sát hơi thở, quan sát các cảm thọ, và tôi thấy rằng phiền não chẳng mấy chốc biến mất.
Hiện tượng tâm – vật lý này cũng giống như một đồng tiền có hai mặt vậy. Ở mặt này là những ý nghĩ hay những cảm xúc nảy sanh trong tâm. Ở mặt kia là các hơi thở và các cảm thọ xuất hiện trên thân. Mỗi ý nghĩ hay cảm xúc, ý thức hay vô thức, mỗi tâm phiền não đều thể hiện ra trong hơi thở hoặc cảm thọ của khoảnh khắc đó. Như vậy, nhờ quan sát hơi thở hoặc cảm thọ, bạn đang quan sát tâm phiền não. Thay vì chạy trốn vấn đề, bạn đối diện với thực tại như nó đang là. Lúc đó bạn thấy rằng phiền não mất đi sức mạnh của nó; nó không còn áp đảo được bạn như nó đã từng trong quá khứ. Nếu bạn kiên trì, phiền não cuối cùng biến mất hoàn toàn và bạn giữ được sự bình an và hạnh phúc.
Theo cách này, kỹ thuật Minh sát tự thân chỉ ra cho chúng ta thấy thực tại trên hai phương diện của nó: bên ngoài và bên trong. Con người luôn luôn tìm nguyên nhân những bất hạnh hay khổ đau của mình ở bên ngoài. Chúng ta luôn luôn đổ thừa hoàn cảnh và cố gắng thay đổi thực tại bên ngoài. Do phớt lờ thực tại bên trong, chúng ta không bao giờ hiểu được rằng nguyên nhân của khổ đau nằm ở bên trong, nằm nơi những phản ứng mù quáng của chính chúng ta.
Bạn càng thực hành kỹ thuật này nhiều bao nhiêu, bạn càng nhanh chóng thoát ra khỏi những tiêu cực bấy nhiêu. Dần dần tâm cũng khỏi những phiền não; nó trở nên thanh tịnh. Một cái tâm thanh tịnh luôn ngập tràn yêu thương, tình yêu thương không dính mắc hay tâm từ đối với tất cả mọi người; chan chứa lòng bi mẫn đối với những thất bại và khổ đau của người khác; chan chứa lòng hoan hỷ với những thành công và hạnh phúc của họ; ngập tràn sự xả ly khi đương đầu với bất kỳ hoàn cảnh nào.
Khi bạn tới được giai đoạn này, toàn bộ mô thức sống của bạn bắt đầu thay đổi. Bạn không còn làm bất cứ điều gì bằng thân hay bằng lời nói sẽ gây xáo trộn sự bình an và hạnh phúc của người khác được nữa. Thay vào đó, tâm quân bình chẳng những trở nên thật bình yên mà nó còn giúp cho người khác được bình yên nữa. Bầu không khí xung quanh một người như vậy sẽ được thấm nhuần với sự bình yên, hòa hợp và hạnh phúc chân thực, sự bình yên và hòa hợp này cũng bắt đầu có những ảnh hưởng đến những người khác.
Kinh nghiệm trực tiếp thực tại trong chính bản thân hay kỹ thuật quan sát này, được gọi là Vipassanā (Minh Sát) và nó là một cách trực tiếp và giản dị nhất để dẫn đến một cuộc sống hạnh phúc chân thực.
Tất nhiên, sống một cuộc sống hạnh phúc cũng còn có những yếu tố khác. Một số trong những yếu tố ấy thích hợp với những người đang tham dự diễn đàn này. Khi bạn có tất cả tiền bạc và của cải mà bạn từng mong muốn, làm thế nào có thể thực sự hưởng được những đặc ân ấy trong khi hàng triệu người trên thế giới còn không chắc lắm về bữa ăn kế của họ. Dĩ nhiên không có gì tuyệt đối sai với việc kiếm tiền để chu cấp cho bản thân bạn, cho gia đình bạn và cho những người nương tựa vào bạn, song bạn cũng phải trả lại một phần nào đó cho xã hội. Bạn có được sự giàu sang của mình là từ xã hội, vì thế bạn phải cho lại nó một cái gì đó. Thái độ của bạn cần phải là: “Ta kiếm tiền cho bản thân nhưng ta cũng kiếm tiền cho tha nhân.”
Phương diện khác của hạnh phúc trong việc kinh doanh buôn bán là phải chắc chắn rằng bất cứ điều gì bạn làm để kiếm tiền cho mình sẽ không gây thiệt hại hay tổn thương cho những người khác. Đây là một trách nhiệm to lớn. Tiền kiếm được với giá phải trả là sự bình yên và hạnh phúc của đồng loại sẽ chẳng bao giờ đem lại hạnh phúc cho bạn. Hạnh phúc chân thực không phải là của cải, tài nghệ, sự giàu sang hay quyền thế. Nó là một trạng thái nội tại vốn xuất phát từ một cái tâm thanh tịnh và bình yên. Vipassanā là một khí cụ giúp mọi người thành tựu trạng thái ấy.
